Desničarski univerzum u Srbiji: Ljuti konkurenti se najviše podržavaju, Informer najveće čvorište

Jedan od načina na koji sajtovi mogu biti međusobno povezani jesu linkovi koji vode sa jednog na drugi – beklinkovi. Raskrikavanje je analiziralo mrežu od oko 51 milion beklinkova koji su u poslednje dve godine usmeravali čitaoce ka najčitanijim, desno orijentisanim sajtovima za koje je dokazano da šire neutemeljene tvrdnje i dezinformacije u vezi sa širokim spektrom tema. Dominantno se radi o sajtovima koji se nalaze na .rs domenu, dva su iz Crne Gore, jedan iz dijaspore, ali su popularni među čitaocima u Srbiji.

U pitanju su informer.rs, novosti.rs, alo.rs, sputnikportal.rs, sd.rs, politika.rs, srbin.info, pravda.rs, webtribune.rs, rt.rs, fakti.org, intermagazin.rs, in4s.net, stanjestvari.com, vaseljenska.net, happytv.rs, borba.me, vostok.rs, pecat.co.rs, serbiantimes.info, borbazaistinu.rs.

U analizu su, uključeni i srbijajavlja.rs, nacionalist.com, glas-javnosti.rs i srbijadanas.net. Oni se, međutim, ne nalaze u vizualizaciji beklinkova kao „čvorišta” jer se ispostavilo da drugi relevantni izvori ne upućuju ka njima u značajnijoj meri.

Ono što je zajedničko svim ovim sajtovima, osim što objavljuju dezinformacije, jeste i generalna ideološka pripadnost. Nezavisno od toga da li se radi o prorežimskim ili antirežimskim uređivačkim politikama, poruke koje se tu mogu naći karakteristične su za ono što podrazumevamo pod domaćom desnicom i one uključuju nacionalizam, evroskepticizam, antiglobalizam, tradicionalizam, afirmisanje autoritarnih sistema, militarizam, kritiku zapadnih vrednosti, promovisanje konzervativnih i heteronormativnih ideja, otpor prema proširenju korpusa ljudskih i manjinskih prava i sloboda, animozitet prema „drugom“ i slično.

Ovo istraživanje pruža novi, drugačiji uvid u strukturu i funkcionisanje desničarske medijske onlajn sfere pre svega u prostoru Srbije, ali i dela regiona, a detaljnu metodologiju pogledajte ovde.

Ka ovim sajtovima je u poslednje dve godine zabeležen veliki broj beklinkova koji do njih vode sa više stotina internet adresa.

Svi oni, vizualizovani u tzv. neuronsku mrežu, prikazuju kako izgleda desničarski medijski univerzum sa odabranim sajtovima kao čvorišitma, dok veze među njima predstavljaju beklinkovi koji vode ka njima.

Neprikosnoveni vladari medijskog neba

Analiza je pokazala da je sajt Informera najrazgranatije čvorište u ovoj mreži (levo), ka kome vode linkovi (oko 20 miliona njih) sa najviše različitih sajtovaširom interneta. Najviše beklinkova Informeru dolazi sa Večernjih novosti (oko 18 miliona), dok u obrnutom smeru, od Informera ka Večernjim novostima, ide oko 28 miliona veza. Na taj način se pomenuta dva sajta pozicioniraju kao potencijalno najmoćnija medijska „osovina” kada je reč o internet portalima u Srbiji, saveznici čije poruke dolaze do ogromne publike.

Sajtovi otvoreno prorežimski, ali njihove propagandne aktivnosti nadilaze dnevnopolitičko agitovanje u korist vlasti Srpske napredne stranke. U pitanju su portali koji šire nacionalističku ideologiju, animozitete prema drugom, veličanje autoritarnih ruskih vlasti, i zalaganje za tzv. tradicionalne vrednosti nasuprot tzv. zapadnim vrednostima.

Ipak, iako vlasništvo nije isto, ideje i poruke jesu pa jedni drugima beklinkovanjem dodatno podižu vidljivost i uticaj.

Prema objašnjenju stručnjaka iz agencije Pikasa Analytics koji su radili vizualizaciju za Raskrikavanje, jedan od mogućih izvora ovako velikog broja beklinkova jesu rubrike koje bi se mogle nazvati „Drugi pišu”. Objašnjeno na primeru Večernjih novosti, radi se o linkovima koji se nalaze ispod njihovih tekstova, a koji vode na Informerove vesti. Takav prostor za naslove Večernjih novosti ima i sam Informer, ispod svojih tekstova.

O uticaju Informera govori i to što je mreža sajtova koji ka njemu upućuju najrazgranatija od svih. Na Informer se, osim sajtova koji nemaju svoj sadržaj pa koriste tuđ poput udarnavest.rs, pozivaju i alternativni, a popularni desničarski portali poput Srbin Info i Nacionalist, ali i informativni, a često i tabloidni sajtovi iz regiona.

Vezu između Informera i Večernjih novosti pokazuje i dublji monitoring koji je sprovela Pikasa Analytics. On se ne ograničava na beklinkove već prati u kojoj meri se mediji na internetu međusobno citiraju, čak i kada ne linkuju direktno jedni prema drugima. Taj monitoring pokazuje da Informer i generalno najčeše citiraju Večernje novosti, kao i Alo, Blic, Srbija javlja, Republika, čime se stvara snažna mreža kroz koju poruke Informera dolaze do veće publike.

Večernje novosti, sa druge strane, nemaju tako bogatu mrežu beklinkova – najverniji usmeravači saobraćaja na sajt Novosti u protekle dve godine, osim Informera, bili su sajtovi Fakti.org i Fakti.rs, ali u zanemarljivom obimu.

Analiza citiranja, ipak, ukazuje na značajan uticaj portala Večernje novosti na druge medije, posebno na portale Srbija javlja i Srbija danas, koji zajedno ​i​maju više od 20 odsto svih članaka u kojima su Večernje novosti ​c​itirane (ne i nužno linkovane) u periodu od dve godine. U vrhu po pozivanju na Večernje novosti su i drugi slični portali, Pravda i Serbian Times. Ovi podaci pokazuju koliko konzervativni portali sa manjim dometom veruju ovom portalu.

Takva povezanost ima ključnu ulogu u širenju informacija i kreiranju narativa koji podržavaju specifične političke ili društvene agende, ​u ovom slučaju proruske i konzervativne.

Ruska mreža

Drugi značajan čvor u mreži beklinkova predstavlja sajt RT Balkan (rt.rs), sajt koji je u Srbiji lansiran 2022. godine u jeku zapadnih sankcija Rusiji i cenzure ruskih kanala u ostatku Evrope.

Ka njemu vodi oko 2,5 miliona beklinkova u poslednje dve godine – čitaoce ka lokalnoj podružnici u Srbiji svoje čitaoce usmerava matični sajt rt.com, a za njim sledi i niz drugih iz iste porodice sajtova na raznim svetskim jezicima. Ovo učestalo beklinkovanje ukazuje na visoki stepen koordinacije i doslednost u uspostavljanju široke mreže kanala kroz koje će Kremlj širiti svoje poruke širom sveta.

Na spisku uticajnih ruskih sajtova u Srbiji nalazi se i Sputnikportal.rs, ali on, za razliku od RT Balkan, ima značajno manji broj beklinkova. Štaviše, dok RT Balkan svoju podršku crpi od drugih srodnih RT sajtova iz čitavog sveta, Sputnik najveću podršku dobija u Srbiji, među domaćim, nacionalistički orijentisanim portalima koji se na njega pozivaju ili preuzimaju njegove sadržaje uz linkovanje.

Jedan od najvernijih „beklinkera” Sputnika su desno orijentisani sajtovi poput Srbin Info, Standard.rs, Stanje stvari, Srbi na okup, ali i kontroverzni Njuzfront o kome je Raskrikavanje ranije pisalo. Tu su i domaća Pravda.rs, jedan od najstarijih desničarskih portala, ali i Pravda-rs.com, sajt koji se nedavno pojavio u istraživanju Radija Slobodna Evropa kao deo široke ruske dezinformacione mreže kroz koju se širi sadržaj zvaničnog Kremlja.

Ovakav obrazac povezivanja ukazuje na to da je Sputnik, za razliku od RT Balkan, dublje integrisan u lokalni medijski ekosistem. Štaviše, iako RT Balkan ima neuporedivo veći broj linkova koji vode ka njemu, Sputnik je daleko ispred po čitanosti, a njoj po svemu sudeći doprinosi mreža ideološki bliskih domaćih portala. Ona potencijalno omogućava i suptilnije i efikasnije plasiranje proruskih stavova kroz naizgled domaće izvore informacija.

Desničarska alternativa

Manje istaknuti su domaći alternativni desničarski sajtovi koji su povezani u klaster grupisan oko portala Pravda.rs.

Reč je o jednom od najstarijih desničarskih portala u Srbiji i on u ovom uzorku deluje kao centralna tačka koja ne samo da prima brojne beklinkove, već i sama aktivno linkuje ka drugim srodnim portalima.

Pravda je svoje čitaoce najčešće u poslednje dve godine najčešće slala na sajt Fakti.org i Vostok, ali i Srbin Info, Stanje stvari i Vaseljensku. Ništa manje vredan deo te mreže nije bio ni Srbin Info, takođe jedan od najstarijih i najuticajnijih desničarskih sajtova. Linkovi su, zauzvrat, u velikoj meri išli upravo ka portalu Pravda.rs, kao i prema portalu Stanje stvari i Fakti.org.

Ova mreža uzajamnog linkovanja ukazuje na postojanje solidno povezane medijske sfere koja deli slične ideološke pozicije i potencijalno pojačava određene narative kroz međusobno osnaživanje i cirkulaciju sadržaja.

Sajtovi poput Srbija Javlja, Vaseljenska i Borba za istinu, neki su od izvora iz naše analize koji u svojim tekstovima citiraju portal Pravda.rs, pa tako čitaoce, i bez linkovanja ka Pravdi, upućuju na ovaj sajt.

Drugi popularan sajt među čitaocima je i Srbin info, portal kojeg karakterišu snažno izraženi nacionalistički i konzervativni stavovi, zalaganje za očuvanje tradicionalnih vrednosti kao i kritika globalističkih ideja. Međutim, za razliku od nekih drugih nacionalistički orijentisanih stavova, poput Informera, ovaj portal je kritičan prema trenutnim vlastima u Srbiji. Možda se upravo time može objasniti i što je najveći broj citiranja ovog sajta u poslednje dve godine, došao sa sada već nepostojećeg portala Opozicija na jednom mestu.

Informer najčešće citiran o Srebrenici, Srbin Info o LGBT

U želji da utvrdimo ko se na koga poziva u naročito osetljivim pitanjima, pre svega onima na kojima se danas u Srbiji prelamaju pitanja političke i ideološke orijentacije, sproveli smo analizu izveštavanja pet uticajnih medija: Informera, Alo-a, Večernjih novosti, te portala Srbin Info i Pravda.
Fokusirali smo se na teme koje ovi mediji često obrađuju, grupisane oko sledećih ključnih reči i fraza: Rusija, Ukrajina, Vladimir Putin, Evropska unija, EU, NATO, zapad, Kosovo, LGBT, Parada ponosa, SPC, litijum, Rio Tinto, sankcije Rusiji, ratni zločini, haški tribunal, Republika Srpska, patrijarh, Srebrenica, Ratko Mladić, strani plaćenici i patriotizam.

Ideja je bila ustanoviti u kojim od ovih tema se svaki od pet medija uspostavlja kao neka vrsta autoriteta u zavisnosti od broja citiranja. Recimo, koga najčeše drugi mediji citiraju u vezi sa Srebrenicom, koga u vezi sa pitanjima rusko-ukrajinskog sukoba i slično.

Od oko 57.000 tekstova objavljenim na 85 sajtova o ovim temama u poslednje dve godine, najviše citiranja je imao Informer, što i ovde potvrđuje njegov uticaj na javno mnjenje i javnu debatu. Na njega se, prema monitoringu agencije Pikasa Analytics, najčeše pozivaju Pravda, Srbija javlja i Alo, ali ga u svojim tekstovima spominju i mediji poput N1 ili Danasa, što govori ne samo o autoritetu ovog tabloida već i njegovom uticaju i dalekosežnosti njegovih poruka.

Interesantno je da je najviše uticaja, sudeći prema ovom delu analize i u poslednje dve godine, Informer imao kada je reč o Srebrenici, litijumu i velikim geopolitičkim temama. Stavovi Informera o, recimo, Srebrenici, širili su se kroz sajtove poput 24sedam, Pravdu, portal Pinka, Novosti, Alo-a. Kada se piše o NATO-u, Rusiji i Ukrajini, poruke Informera prenošenjem dodatno pojačavaju Pravda, anonimni sajt Srbija Javlja, Alo i Republika koji su ga najviše citirali u vezi sa ovim temama.

Alo i Večernje novosti su, sa druge strane, najčeše bile citirane u temama koje su se ticale Srpske pravoslavne crkve i patrijarha. Veliki obim citiranja ova tri sajta je i logičan, budući da se radi o portalima koji imaju veliku produkciju.

Ipak, i manji portali ostvaruju određeni uticaj na javno mnjenje i privlače pažnju drugih medija u nekim slučajevima. Na primer, Srbin Info je bio najčešće citiran u temama koje se tiču LGBT pitanja. Reč je o sajtu koji nema pozitivan stav prema ovoj populaciji.

Srbiju volim, Rusija mi u srcu

Razlike među ovim portalima su brojne i evidentne: u veličini, dometu, resursima, čitanosti, odnosu prema vlastima u Srbiji pa i nekim društveno-političkim pitanjima. Kako je objašnjeno u metodologiji, desni spektar (kao ni levi) nije homogen i ne dele svi sajtovi iste karakteristike i vrednosti i u jednakoj meri – u zavisnosti od uređivačke politike svaki od ovih portala ima svoje mesto na skali od umerenog do ekstremnog pola. Ipak, sličnosti među njima su mnogo veće.

Tokom godina, ovi nacionalistički portali su dosledno širili širok spektar manipulacija i dezinformacija u vezi sa domaćim političkim dešavanjima, pandemijom, rusko-ukrajinskim sukobom i slično. Ovakvo njihovo delovanje je nebrojeno puta dokumentovano i dokazano od strane fektčekera iz Srbije i regiona (Raskrikavanje.rs, Fakenews.rs, Istinomer.rs, (Raskrikavanje.ba, Raskrikavanje.me, Faktograf.hr i slično).

Nisu dokazane samo konkretne dezinformacije, već i manipulativni i propagandistički narativi. U nekim slučajevima je propaganda sračunata u korist vlasti u Srbiji, u nekima u korist ruskih vlasti i ruskog „pogleda”, nekada je usmerena protiv suseda, migranata ili LGBT populacije, a uglavnom uvek protiv Zapada i tzv. zapadnih vrednosti. Skepticizam prema svemu što dolazi sa zapada, ogleda se i u negativnom stavu prema EU, globalizaciji, vrednostima poput ljudskih prava, sloboda, ravnopravnosti itd. Sa druge strane, kao poželjna alternativa postavlja se Rusija, kao i vojna i ekonomska saradnja sa istokom.

Ovaj pojednostavljeni, crno-beli pogled na svet često se plasira kroz neutemeljeno izveštavanje bez dovoljno ili ikakvih potkrepljenja u činjenicama i dokazima, pristrasne tekstove koji se dominantno oslanjaju na jednu stranu, senzacionalistički jezik usklika na račun jednih i pogrda na račun drugih – „izdajnika”, „plaćenika”, „ustaša”, „Šiptara”, „nacista” itd.

Odnos prema ključnim geopolitičkim igračima, Rusiji i Zapadu, savršeno se mogao videti u primeru izveštavanja pojedinih medija o pomenutom rusko-ukrajinskom ratu, ali ovaj slučaj je otkrio i dublje konotativne poruke. Naime, ne samo da se izveštavalo dominantno iz ruske perspektive, kroz reči glasnogovornika ruskog vojnog i političkog režima, i ne samo da se marginalizovala ukrajinska strana i predstavljala kao zapadna „marioneta” bez suvereniteta, već se i svaki drugi propagandni narativ Kremlja mogao naći i u večini analiziranih medija. Uz izvesne razlike u jačini tvrdnji i jeziku tekstova, i na mejnstrim portalima kao i na manjim, alternativnim i ekstremnijim sajtovima, mogle su se naći nedokazane tvrdnje o biolaboratorijama u Ukrajini, navodnim „false flag” operacijama Ukrajinaca (poput masakra u Buči za koju ruska strana optužuje Ukrajinu), preciznim akcijama Rusa u okviru „specijalne vojne operacije”, bogatstvu Vladimira Zelenskog itd.

Na konotativnom nivou, poruka ovih medija je istovetna: postoje dva pogleda na svet: onaj dobar, koji reprezentuje Rusija i u kome figuriraju tradicionalne i konzervativne vrednosti, i onaj loš, koji predstavlja Zapad i u kome se govori o ljudskim pravima, slobodama, multikulturalnosti, ravnopravnosti. Zapadne vrednosti, preko zapadnih „plaćenika”, satanista, LGBT aktivista, novinara, instaliranih vlada poput ukrajinske i drugih „agenata”, agresivno prodiru u region i Srbiju ugrožavajući one dobre, tradicionalne i poznate, vrednosti čiji je najjači čuvar – Vladimir Putin. I ukrajinski frontovi su, u tom smislu, u izveštajima ovih medija pre svega poprište borbi ovih dveju ideologija.

Upravo je ovaj meta-narativ zajednička okosnica svim pomenutim sajtovima u ovoj analizi.