Godinu dana rata u Ukrajini – mehanizmi laži

Fotomontaže, manipulisanje snimcima, obmanjivanje, izmišljanje, pogrešno tumačenje – neke su od tehnika koje su koristili oni koji su na društvenim mrežama i u medijima širili dezinformacije i manipulacije oko rata u Ukrajini. Od teorija zavere poput one da su „kemtrejlsi nestali zbog rata u Ukrajini“, preko neutemeljenih „saznanja“ da se u Ukrajini razvijaju biolaboratorije za uništenje Rusa, do tvrdnji koje navodno dokazuju da su ukrajinske žrtve izmišljene tokom godinu dana rata – pronašli smo i proverili oko stotinu dezinformacija i manipulativnih teza na društvenim mrežama i u medijima i to – mahom proruskih.

Manipulacije i propagandne tehnike su se prelivale sa jedne društvene mreže na drugu, a za njihovu popularnost su u nekim slučajevima bili zaslužni tradicionalni mediji. Pokazalo se, i kada je reč o ratu u Ukrajini koji nije izuzetak, da su najplodnije laži one koje se oslanjaju na emocije i na već duboko ukorenjene stavove, predrasude i mitove.Crta.rs

DEZINFORMACIJE NA DRUŠTVENIM MREŽAMA

Iako je reč o pojedinačnim manipulativnim objavama koje su se delile na različitim društvenim mrežama (Facebook, Twitter, TikTok), one se većinski uklapaju u propagandne narative čiji eho prevazilazi jezičke i druge barijere. Glavne manipulativne konstrukcije u koje većina dekonstruisanih manipulacija može da se uklopi je da je Zapad kriv za rat u Ukrajini i hoće da uništi Rusiju, da je Ukrajina nacistička država, da Ukrajina lažira žrtve (a Zapad joj pomaže u tome), da je Rusija moćna, a Ukrajina slaba. Većina dezinformacija prožeta je izrazitim antizapadnim narativom koji se u domaćoj izvedbi dodatno potpiruje već ustaljenim tezama da je „Zapad svetski policajac“, da je „Evropska unija licemerna i ima dvostruke standarde“ i slično.

Tehnike manipulacija na društvenim mrežama proteklih godinu dana o ratu u Ukrajini

*Manipulisanje fotografijama i zloupotreba snimaka

Zlonamerno izmenjene fotografije i snimci, dodati grafički elementi, fotomontaža, deep fake, digitalna manipulacija vizuelnim sadržajem itd.

Primer: Na snimku iz Buče nije leš koji se pomera, već fleka na staklu

Primer: Viralni snimak sa Zelenskim je digitalno izmenjen i lažno prikazuje narkotike na stolu

*Manipulisanje činjenicama

Tendenciozno izostavljanje podataka, kombinovanje istinitih informacija sa neistinitim, polovične interpretacije, korišćenje podataka van konteksta za navođenje na pogrešne zaključke.

Primer: Video snimak hapšenja čoveka koji je nosio majicu sa ruskim nacionalnim obeležjima u Odesi u Ukrajini uz tvrdnje da dokazuje fašizam u toj državi.

Primer: Oko slučaja „tenk“ još nema konsenzusa

*Recikliranje teorija zavera i uvezivanje konspirativnih narativa

Širenje neutemeljenih i netačnih tvrdnji o tajnim zapletima i svetskim zaverama

Primer: U Ukrajini se nalazi na desetine „američkih laboratorija za biološko oružje i uništenje Rusa“

Primer: Teorije zavere o napadu na Kule bliznakinje oživele kroz rusko-ukrajinski rat

Primer: Kemtrejlsi nisu „nestali zbog rata u Ukrajini“ — nisu nikada ni postojali

*Izmišljene informacije i neproverive tvrdnje

Svaka tvrdnja koja je provereno netačna/Glasine koje se predstavljaju kao činjenice, informacije koje se zasnivaju na anonimnim izvorima, bez jasno identifikovanih izvora i ne bi mogle da se provere ni posle istraživanja i ukrštanja izvora

Primer: Novinar Pirson Šarp tvrdi da je rat u Ukrajini „režiran kako bi se veštački stvorila svetska ekonomska kriza i izazvao Treći svetski rat“

Primer: Američki kongresman nije rekao da Rusiju treba uništiti zbog pravoslavlja

*Zloupotreba identiteta i brendova, lažni nalozi na društvenim mrežama

Krađa identiteta, pripisavanje izjava ili objavljenog sadržaja

Primer: Pokušaj diskreditacije medija lažnim tvitovima: meta CNN

Primer: Lažni tviter nalozi širili vest o smrti novinara CNN-a

U slučaju rata u Ukrajini najčešće se kombinuje više ovih tehnika, a većina dezinformacija koje smo analizirali svodi se na zloupotrebu snimaka koji su praćeni manipulativnim opisima posta. Najbrojnije dezinformacije su upravo stari autentični snimci i fotografije koje su smeštane u potpuno pogrešan kontekst, pripisivani su im pogrešno mesto i vreme, a tumačeni su tako da služe nekom od dominantnih propagandnih narativa.

LAŽIRANJE ŽRTAVA I MANIPULACIJA VIZUELNIM SADRŽAJIMA

Jedan od najučestalijih narativa koji se širio društvenim mrežama odnosio se na tezu da Ukrajina lažira žrtve. Za ove dezinformacije uglavnom su korišćene stare fotografije sa uličnih akcija, raznih protesta i filmskih setova, kao argument da civili ne stradaju u ovom ratu.

Ljudi koji na snimku „trče za svoj život“ jesu bili glumci, ali ne u „lažiranom“ ratu u Ukrajini, već na snimanju naučnofantastičnog filma u Birmingemu 2013. godine. U martu prošle godine postao je viralan snimak na kojem su dvoje mladih glumaca na koje šminkeri stavljaju lažnu krv. On se delio se na društvenim mrežama kao dokaz da zapadni mediji lažiraju civilne žrtve u ratu u Ukrajini. Ali i taj video je sa snimanja serije i nije imao nikakve veze sa aktuelnim dešavanjima u rusko-ukrajinskom sukobu.

„Lažni leš“ iz uključenja uživo razotkrio je „ukrajinsku propagandu“ — delili su se opisi na društvenim mrežama. Posle provera, bilo je jasno da je snimak sa ekološkog protesta u Beču koji je ranije održan. A taj isti video se koristio i za diskreditovanje žrtava kovid pandemije.

Meta dezinformacije i propagande su bile i trudnice iz razrušenog porodilišta u Mariupolju. Nijedan od navoda proruske propagande o „kriznoj glumici“ porodilji nije bio tačan, što su potvrdili i brojni dokazi sa terena.

Viralni snimak iz Buče nije prikazivao „leševe koji pomeraju ruke“ ili ustaju. Vizuelnu zabunu koja je iskorišćena i za tendencioznu opužbu o ukrajinskoj medijskoj laži, prouzrokovala je fleka na staklu automobila i distorzija konveksnog ogledala retrovizora.

Morbidan video snimak na kojem dva čoveka obavijaju lepljivom trakom nešto poput drvenog ili gumenog lutka koji izgleda kao ljudsko telo, zaintrigirao je brzo korisnike društvenih mreža nakon što ga je ruska državna televizija emitovala kao dokaz da Ukrajina lažira ratne žrtve. Činjenica je, pak, da je i u ovom slučaju reč o sceni sa snimanja TV serije.

Kontekst – o medijima i političarima

Već prvih mesec dana rata, gledajući kroz „naočare“ srpske javnosti, nagovešteno je kako će izgledati medijsko izveštavanje o sukobu Rusije i Ukrajine i narednih meseci.

Rusija žrtva, a ne agresor, Vladimir Putin odlučni vođa koji se sa pravom suprotstavlja čitavom Zapadu, Amerika u Ukrajini pravi biološko oružje „za uništenje Rusa“, Srbija prkosi krizi, zahvaljući Aleksandru Vučiću – bile su poruke iz medija na početku, koje su se narednih meseci u talasima pojačavale i, po potrebi, mutirale u zavisnosti od aktuelnog dnevnopolitičkog interesa.

Rat u Ukrajini je do krajnjih granica ogolio mehanizme izveštavanja i manipulisanja koji već godinama postoje u srpskim medijima.

Iako ima najveću odgovornost i kao Javni medijski servis i kao televizija kojoj publika najviše veruje, RTS se načinom izveštavanja nije razlikovao od komercijalnih televizija. Pored RTS-a, vodeću ulogu u podrivanju Zapada i veličanju Rusije imaju televizije Pink i Happy, dok kod štampe Informer i Večernje novosti, pokazuju podaci Crta monitoringa.

Antizapadno, a zatim i prorusko izveštavanje u najuticajnijim medijima u Srbiji godinama unazad nije nikakva novina, pokazuje Crtin monitoring medija. Zato ne čudi podrška Rusiji, sa jedne strane i odsustvo solidarnosti sa Ukrajinom, sa druge, kod građana Srbije. Prema Crtinom istraživanju javnog mnjenja iz jeseni 2022. više od polovine građana (58%) je smatralo da im je u ovom sukobu bliža ruska nego ukrajinska strana (22%). Isto istraživanje pokazuje da gotovo ⅔ građana (63%) smatra da su SAD i NATO odgovorni za rat u Ukrajini dok 15% da je Rusija.

Broj negativnih priloga koji se odnosio na Zapad je višestruko porastao u februaru i martu i zadržao takav trend tokom čitave godine. Ovaj antizapadni sentiment se pre svega odnosi na Evropsku uniju za koju su se najčešće vezivali prilozi koji su EU prikazivali kao energetski zavisnu od Rusije, nemoćnu da se bori sa ekonomskom i energetskom krizom nastalom usled rata u Ukrajini, zavisnom od pomoći SAD.

Rusija je predstavljana i kao vojno nadmoćnija, koja vodi pravedan rat u nastojanju da sačuva tradicionalne vrednosti i pravoslavlje od Zapada, ima razumevanja za pritisak koji Srbija trpi od strane Zapada, a na samom početku ruska agresija je opravdavana u medijima porukama da Rusija želi da denacifikuje Ukrajinu.

Početno interesovanje za rat je splasnulo tokom leta, mada je, dosledno, Rusija i u junu i julu ostala sila koja se najviše pominje u svim vrstama medija. Lokalne teme su preuzele reflektore.

Tenzije sa Kosovom i Hrvatskom su bile u fokusu, uz uobičajeni okvir tumačenja događaja – da je Zapad kriv za sve, a Srbija je često predstavljana kao žrtva.

Godina se završila „pobedom Vučića i Srbije“, koju su provladini mediji proglasili nakon puštanja dvojice Srba iz „šiptarskog kazamata“. O krizi na severu Kosova se najviše izveštavalo u decembru, ali i tokom jeseni, a rat u Ukrajini pao je u drugi plan. Ne i u senku.

Sudeći po izjavama političara na početku, izgledalo je kao da bi se najradije sakrili pod kamen, dok ova „nezgodna tema“ ne prođe. „Nigde se ne svrstavamo i gledamo svoja posla“, napisao je naprednjak Vladimir Đukanović u februaru 2022. godine, ilustrujući zapravo sveopšte raspoloženje političke elite i ključno – željeni privid neutralnosti.