„RT i Putinova fabrika laži na Balkanu“: Reporteri bez granica apeluju da EU pozove Srbiju na odgovornost

U septembru 2024. godine, RSF je uputio pitanje RT-u o misiji njihove nove balkanske kancelarije i o odnosu sa ruskom vladom.

Iz sedišta RT-a u Moskvi, kako navode, stigao je odmah odgovor, sarkastičan: „Osnovali smo RT Balkan isključivo sa ciljem da nerviramo Reportere bez granica.“ Ovaj provokativan, politički odgovor pokazuje kako se RT pozicionira nasuprot organizaciji koja brani slobodnu, nezavisnu i pluralističku štampu. Ipak, otkriva i to da RT ne želi da pruži informacije o svojim ciljevima ili odnosu sa vladom, što bi nezavisni medij – što ova ruska medijska kuća tvrdi da jeste – trebalo da bude u stanju da pruži.

„Jer Kosovo je Srbija“

Od svog osnivanja u Moskvi 2005. godine, RT je razvio mrežu televizijskih kanala, veb sajtova i naloga na društvenim mrežama koji objavljuju sadržaje usklađene sa propagandom Kremlja na engleskom, španskom, francuskom, arapskom, nemačkom i ruskom jeziku.

RT Balkan je zvanično pokrenut 15. novembra 2022. godine. Promovisan kao onlajn emiter i multimedijalni sajt na srpskom jeziku, cilj mu je bio, kako su navodili, da pruži „alternativnu perspektivu o regionalnim i svetskim događajima,“ sa planovima da se do 2024. proširi na televizijski kanal.

Kancelarija RT Balkana, otvorena paralelno, nije najnoviji regionalni biro RT-a. Biroi su već bili uspostavljeni u preko dvadeset gradova, uključujući Vašington, Pariz, London, Jerusalim i Berlin. U 2023. godini, ova medijska kuća sa sedištem u Moskvi otvorila je biro u Alžiru kao deo strategije jačanja prisustva u Africi.

Tvit glavne urednice RT-a Margarite Simonjan nagoveštava motive RT-a da se proširi u Srbiju: „Pokrenuli smo RT na Balkanu. Jer Kosovo je Srbija.“ U zvaničnom saopštenju za javnost, Simonjan je dalje citirana kako kaže: „Možda nigde u svetu nismo bili iščekivani s većim nestrpljenjem nego ovde. Zato bih volela da se obratim našim dragim srpskim prijateljima na njihovom maternjem jeziku: ‘Браћо, гледајте RT.’“

U martu 2023. godine, u svom prvom intervjuu za lokalne medije — datom srpskom javnom servisu — Jelena Milinčić, tadašnja glavna urednica RT Balkana, izjavila je: „Nismo ovde da bismo pokrenuli veb sajt, već da bismo pokrenuli televizijski kanal. Već dugo smo pozivani da dođemo u Srbiju […] U interesu je Srbije da ovde ima i rusku televizijsku stanicu. Trenutno imamo sajt koji je, naravno, manje uspešan od Sputnjika [ruske državne novinske agencije], ali televizija je cilj […] RT se vidi kao moderno dete Rusije.” Milinčić je dodala da je RT Balkan registrovan kao srpski medij, iako se finansira iz inostranstva.

Dve godine nakon svog lansiranja, RT Balkan još uvek nema televizijski kanal. Ipak, postao je glavni alat Rusije za širenje propagande na Balkanu, prema jednoglasnom mišljenju stručnjaka koji istražuju ruski uticaj u Bosni, Kosovu i Crnoj Gori, a koji su citirani u nedavnom dokumentarcu regionalne medijske mreže BIRN.

Duboko ukorenjeni odnosi

Postoji nekoliko objašnjenja zašto je RT izabrao Srbiju za svoju balkansku kancelariju i zašto su predstavnici RT-a tako otvoreni u pogledu svojih namera. Prvo, Rusija i Srbija imaju dugogodišnje odnose zasnovane na zajedničkoj kulturi slovenske baštine i pravoslavnog hrišćanstva. Ovo je učinilo Rusiju popularnom među delom srpskog stanovništva i stvorilo bliske odnose između ruskih i srpskih političara.

Uspon RT Balkana olakšan je i činjenicom da vlast kontroliše veći deo medijskog tržišta, koje koristi za širenje sopstvene propagande. Anti-NATO i anti-EU narativi, pogoršani NATO intervencijom u Kosovu 1999. godine – čiju nezavisnost Srbija i dalje ne priznaje – podstakli su široko rasprostranjeno prorusko raspoloženje u Srbiji, čineći ovo tržište prijemčivim za narative Kremlja, navodi se u tekstu Reportera bez granica.

Na kraju, Srbija je strateški pozicionirana dobro za RT-ovu misiju da suzbije percipirani uticaj NATO-a i EU na Balkanu, dodaju. Sa izuzetkom Bosne i Hercegovine i Kosova, Srbija je okružena zemljama članicama EU i/ili NATO-a: Bugarskom, Hrvatskom, Mađarskom, Crnom Gorom, Severnom Makedonijom i Rumunijom. Nekoliko susednih zemalja ima jezičke, kulturne, pa čak i medijske veze sa Srbijom.

Čak i pre nego što je RT Balkan otvoren 2022. godine, većina medijskih kuća u Srbiji isticala je bliskost Srba i Rusa i prikazivala Rusiju kao vodeću vojnu, energetsku i nuklearnu silu sposobnu da zaštiti interese Srbije. Istovremeno, EU i NATO su predstavljeni kao međunarodne institucije koje su nazadne.

RT Balkan nije doneo rusku propagandu u Srbiju: prilagodio je narativ Kremlja lokalnoj publici koja je veoma prijemčiva, što je omogućilo da se propagandni sadržaj lakše širi po regionu.

Ko stoji iza RT Balkan?

Sve dok RT Balkan nema televizijski kanal, njihov vebsajt je glavna platforma za video sadržaje, uključujući klipove sa komentarima trenutnog glavnog urednika, Nikole Vrzića.

RT Balkan do sada nema informacije o kompaniji na svojoj veb stranici. I dalje ne navodi ime glavnog urednika ili fizičku adresu, što je u suprotnosti sa srpskim zakonima, dodaje se u tekstu.

Nema imena novinara i jedini kontakt podaci su fiksni broj telefona i generička imejl adresa. „Nezavisna neprofitna organizacija – TV Novosti“ navedena je tamo gde bi trebalo da stoji ime osnivača. Pored generičke imejl adrese, jedina druga navedena adresa je za posetioce sajta koji su zainteresovani za rad u RT Balkanu. U Srbiji je vrlo neuobičajeno da medijska kuća ili neprofitna organizacija u delu za kontakt informacije uključi imejl adresu za kandidate zainteresovane za posao.

Entitet pod nazivom „RT Balkan Television“ registrovan je u javno dostupnom srpskom privrednom registru 5. novembra 2023. godine kao društvo sa ograničenom odgovornošću. Navedena adresa nije mesto gde se redakcija fizički nalazi.

Iako imena novinara i urednika nisu lako dostupna, identiteti kolumnista RT Balkana su jasno istaknuti. Neki od njih su poznati novinari, dok su drugi profesori, umetnici ili prepoznatljive javne ličnosti. Većina njih poznata je po svojim desničarskim i nacionalističkim političkim stavovima. RT je angažovao bosanskohercegovačkog pisca Muharema Bazdulja, koji glasno podržava srpske nacionalističke političare, kao i srpskog desničarskog politikologa Slobodana Antonića, profesora na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, navodi se u tekstu.

Među dvadesetak imena navedenih za ove kolumniste, nalazi se samo jedna žena: Sanja Domazet, kolumnistkinja, spisateljica i književna kritičarka. Ipak, osoba koja RT Balkan čini kredibilnim medijem takođe je žena. Ljiljana Smajlović, vodeća novinarka RT Balkana koja vodi duge video intervjue, bivša je predsednica Udruženja novinara Srbije. Takođe je bivša članica Izvršnog odbora Evropskog centra za slobodu štampe i medija (ECPMF), koji je 2022. godine javno objavio njenu ostavku uz obrazloženje da „saradnja sa propagandnom platformom koju finansira ruska vlada nije u skladu sa ciljevima i misijom ECPMF-a.“

Iako niko od ljudi povezanih sa RT Balkanom to nije javno priznao, severnomakedonski portal za proveru činjenica izvestio je da su RT i Sputnik jedne od najbogatijih redakcija u Srbiji, sa najbolje plaćenim novinarima, navodi se u tekstu Reportera bez granica.

Influenseri i kampanje

Urednici i kolumnisti RT Balkana funkcionišu više kao influenseri nego kao novinari, osiguravajući vidljivost i uticaj ove medijske kuće u srpskom medijskom prostoru. Nikola Vrzić, trenutni glavni urednik RT Balkana; Filip Rodić, urednik sajta RT Balkana; i Muharem Bazdulj, kolumnista RT Balkana, česti su gosti u popularnim talk-show emisijama na srpskoj nacionalnoj televiziji. Predstavljeni kao novinari ili analitičari povezani sa RT Balkanom, dobijaju široku platformu za legitimisanje i širenje propagande Kremlja.

Štaviše, neki od ovih RT Balkan influensera aktivno rade na diskreditaciji istaknutih nezavisnih novinara u Srbiji, što je strategija koja može više koristiti određenim frakcijama u srpskoj vladi nego njihovim poslodavcima u Rusiji. Vrzić je počeo da targetira KRIK, online medij koji istražuje veze između politike, kriminala i korupcije, nakon što je ovaj portal objavio istraživački članak o vezama ozloglašenog narko-bosa u Srbiji sa dvojicom članova srpske tajne policije. Vrzić je „opovrgnuo“ KRIK-ov izveštaj gostujući u jutarnjem programu, optužujući KRIK da ima veze sa organizacijom bliskom CIA-i. Brojni mediji u Srbiji brzo su citirali Vrzića, ponavljajući njegovu klevetu u naslovima.

Za razliku od svih drugih medija u Srbiji, osim novinskih agencija, sajt RT Balkana nema spoljne oglase ili sponzorisane članke koji su jasno označeni kao reklame. Ipak, ovaj medij učestvuje u PR kampanjama. Na početku sveobuhvatne invazije na Ukrajinu 2022. godine, RT Balkan je objavio oglas prerušen u članak za regrutaciju boraca za privatnu vojnu grupu Wagner. Radio Slobodna Evropa (RFE/RL) nedavno je objavila izveštaj o Srbima koji su se pridružili ruskim plaćeničkim grupama u Ukrajini; jedan od muškaraca citiranih u toj novinarskoj istrazi bio je regrutovan od strane „ratnog reportera“, pišu Reporteri bez granica.

U novembru 2023. godine, RT Balkan je pokrenuo tradicionalnu reklamnu kampanju u srpskim medijima i na bilbordima pod nazivom „Otvorite oči, razbistrite vid“. U poruci se navodi: „Zapadni establišmenti su dugo pokušavali da ućutkaju naš glas isključujući RT iz etra, sa interneta i društvenih mreža širom većeg dela Evrope. Veći deo Evrope ne može lako videti naš sadržaj. Srbija može. RT Balkan nastavlja da radi za vas.”

Pranje informacija

Još jedna tehnika koju koristi kancelarija RT u Beogradu za širenje narativa Kremlja je „pranje informacija.“ Dezinformacije objavljene na sajtu RT Balkan prikazuju se kao novinarski izveštaji i zatim ih prenose mejnstrim mediji. Ova podmukla tehnika je omogućena činjenicom da je ovaj sadržaj besplatan za medijske kuće širom regiona, koje su suočene sa strukturnim nedostatkom sredstava.

Sadržaj RT Balkana citiraju i prenose najveći igrači na srpskom medijskom tržištu: jednako oni štampani, i onlajn i TV tabloidi koji takođe šire propagandu srpske vlade. Televizijski kanal Pink i novine Kurir su dva takva primera. Čak i mediji koji su manje pod kontrolom vlade, poput javnog servisa RTS, citiraju RT kao pouzdan izvor za vesti o Rusiji. Kao rezultat toga, RT Balkan funkcioniše poput državne novinske agencije, slične ruskom TASS-u, navodi se u tekstu.

Prema analizi privatne kompanije koju su konsultovali Reporteri bez granice, većina medija koji aktivno šire propagandu RT Balkana u šest zemalja Zapadnog Balkana bili su srpski, zatim mediji iz Bosne i Hercegovine i Crne Gore.

Jedna od najraširenijih priča RT Balkana o Ukrajini „oprana“ je u Srbiji. U široko citiranom članku, RT Balkan je postavio pitanje da li je Ukrajina demokratska zemlja, sa naslovom: „Dan odluke: Da li je Zelenski od danas (ne)legitiman?“ Iskrivljena priča se temeljila na činjenici da predsednički izbori u Ukrajini nisu održani uprkos isteku predsedničkog mandata 21. maja ove godine. Članak koji je potpisao Dimitrije Mihajlović, preneli su i time legitimisali nekoliko srpskih medija. Iako je srpski sajt za proveru činjenica „Raskrinkavanje“ analizirao i kontekstualizovao ovu „vest“, njihov članak je imao znatno manji odjek u srpskim medijima nego propaganda RT Balkana.

Iskorišćavanje društvenih mreža

Uticaj Rusije u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji očigledan je kroz njenu sposobnost da promoviše svoje narative na društvenim mrežama.

RT Balkan je već predstavio društvene mreže kao alternativu svom vebsajtu. Nakon što je Crna Gora produžila zabranu RT Balkanu u julu ove godine, na naslovnoj stranici njihovog sajta bio je istaknut baner sa porukom: „Zabranili su nas u vašoj zemlji. Ovako možete da nas pratite na Telegramu.“ Prema arhiviranoj verziji Telegrama dostupnoj na internetu, sadržaji koje objavljuje RT Balkan redovno dosegnu oko 2.000 pregleda.

Trenutno, RT Balkan ima približno 19.500 pratilaca na Instagramu, 3.400 na X-u (ranije Twitter), 70.000 na Facebooku i 50.000 na TikToku.

Prema prethodno pomenutoj analizi privatne kompanije, Facebook čini više od polovine društvenog saobraćaja RT Balkana. Dokument navodi da ova taktika verovatno uključuje upotrebu botova. Zbog toga je teško sa sigurnošću proceniti uticaj RT Balkana na društvenim mrežama.

U decembru 2022. godine, YouTube je bio prva društvena mreža koja je zabranila RT Balkan. Nedavno je pritisak da se RT zabrani porastao zbog kontramera vlasti u SAD-u i Evropi. Optužujući RT za „zlonamerni uticaj“ na nedavne izbore u Moldaviji, američko Ministarstvo spoljnjih poslova sankcionisalo je Rossiju Segodnju, matičnu kompaniju RT-a, i TV Novosti, entitet koji upravlja RT-om, 13. septembra. Hapšenje Pavela Durova, generalnog direktora Telegrama, nekoliko nedelja ranije u Parizu, izvršilo je pritisak na tu platformu da poveća saradnju sa nacionalnim vlastima.

Nakon sankcija SAD-a i Durovovog hapšenja, Facebook, Instagram, Telegram i TikTok zatvorili su naloge RT-a i RT Balkana. Takođe, RT Balkanov nalog na X mreži je nedostupan u zemljama članicama EU.

Navigacija sankcijama

RT Balkan je takođe pokušao da iskoristi pravne rupe kako bi zaobišao sankcije. Srbija je pružila ruku pomoći u ovom poduhvatu – iako se od nje, kao zemlje kandidata za članstvo, očekuje da se uskladi sa politikom evropskih institucija.

U decembru 2021, RT-ov kanal na nemačkom jeziku počeo je da emituje kablovsko i satelitsko emitovanje u Nemačkoj, tvrdeći da je to legalno jer ima srpsku licencu. Nemačke vlasti su odbacile tu tvrdnju i kasnije uklonile RT sa satelitske mreže, na kraju blokirajući pristup i njenoj veb stranici.

Nekoliko dana nakon invazije na Ukrajinu 2022. godine, EU je najavila da će „hitno obustaviti“ emitovanje RT-a na svojoj teritoriji na svim platformama (kablovska, satelitska, internet, itd) u okviru sankcija Rusiji. U junu 2023. godine, šest meseci nakon pokretanja RT Balkan, Savet EU je zabranio verziju na srpskom jeziku.

Od ove zabrane, države članice EU se bore da održe same sankcije za koje su glasale u Savetu EU. Iako TV kanali RT-a nisu dostupni na teritoriji EU putem satelita i kabla, njegovoj veb stranici se može pristupiti bez VPN-a u Francuskoj, kako je RSF otkrio.

Ovo nije skorašnji problem. U februaru 2024, RSE/RL je mogao da pristupi RT-ovim veb-sajtovima i servisima za strimovanje – uključujući RT Balkan – direktno iz sedišta Saveta EU u Briselu bez ikakvih alata za zaobilaženje.

RT je uspeo da zaobiđe zabranu EU na svojoj veb stranici zahvaljujući nedostatku njene primene od strane nacionalnih vlasti, navode Reporteri bez granica. U međuvremenu, RT Balkan je proširio svoj domet u Srbiji, gde nikada nije bio zabranjen.

Propagandna kuća i dalje javno postavlja svoj početni cilj uspostavljanja televizijskog kanala. Krajem prošle godine, RT je najavio pokretanje TV stanice u susednoj Republici Srpskoj, entitetu u Bosni i Hercegovini poznatom po proruskom političkom vođstvu i medijskom pejzažu koji favorizuje rusku propagandu. Saopštenje je odmah uslijedilo nakon izjave ruskog predsjednika Vladimira Putina, koji je na pitanje bosanskog novinara rekao da je šteta što ruski mediji nisu prisutni u Bosni i Hercegovini.

Od kraja septembra 2024. RT Balkan vodi kampanju regrutovanja „nova TV lica, novinara, reportera, organizatora i producenata“.