Ruski uticaj na medije u BiH – osvrt na dezinformacije iz Ukrajine

Medijski prostor u Bosni i Hercegovini (BiH), iako podijeljen po entitetskoj liniji, teško je posmatrati izvan regionalnog konteksta, zbog sličnog govornog područja u bar četiri zemlje (Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Srbija i Crna Gora), u kojima se i medijski sadržaji veoma lako prenose putem portala i društvenih mreža, pa tako u svim zemljama dominiraju slični sadržaji. To je bio slučaj i u danima nakon početka ruske invazije na Ukrajinu koja je počela 22. februara 2022. godine.

Na to je ukazalo i istraživanje najrasprostranjenijih dezinformativnih tvrdnji i narativa o ratu u Ukrajini tokom prvih 150 dana ruske agresije na ovu zemlju, koje je provela SEE Check mreža pet regionalnih fact-checking platformi (Raskrinkavanje.ba, Raskrikavanje.rs, Fakenews.rs, Raskrinkavanje.me i Faktograf.hr) sa prostora Jugoistočne Evrope.

Kako se navodi u istraživanju u kontekstu rata u Ukrajini dominirali su proruski narativi koji imaju za cilj da Ukrajinu prikažu kao „nacističku” zemlju, a Rusiju kao zemlju koja dolazi u pomoć građanima i građankama Ukrajine. Znatno manje, u regionu su prisutne i dezinformacije koje idu na ruku ukrajinskoj strani.

Najveći broj proruskih dezinformacija u samom početku rata odnosio se na opravdanje invazije, kao i samo njeno nazivanje. Nakon što je predsjednik Ruske Federacije Vladimir Putin invaziju nazvao “specijalnom vojnom operacijom u Donbasu”, mnogi mediji u BiH, posebno u Republici Srpskoj (RS), poput Radio televizije Republike Srpske (RS), Alternativne televizije, Nezavisnih novina, Glasa Srpske i drugih, počeli su koristiti isti narativ.

Od početka ruske invazije na Ukrajinu, RTRS prvih nekoliko mjeseci skoro svakodnevno objavljuje izvještaje dopisnika, iz regije Donbas ili iz samoproglašene Donjecke Narodne Republike. Kroz pristrasne izvještaje reportera Danijela Simića, prožete ruskim propagandnim tvrdnjama, koje često sadrže dezinformacije, vidljiva je pristrasnost i otvoreno svrstavanje na stranu ruske vojske.

Već u prvom javljanju iz Ukrajine, Simić je ponovio poznate ruske propagandne narative kojima se agresija na Ukrajinu nastoji opravdati. U tom je javljanju rusku invaziju nazvao “specijalnom vojnom operacijom” i tvrdio da njome Rusija samo štiti svoje nacionalne interese. Također je tvrdio da Ukrajina već odavno nije suverena zemlja i da je “smiješno” što se Evropska unija (EU) i države NATO pakta pozivaju na “nekakav” suverenitet Ukrajine. Pristrasan i često dezinformativan način izvještavanja, Simić koji je poznat i po svojim radikalnim nacionalističkim stavovima i koji je ranije negirao da je u Srebrenici počinjen genocid i tvrdio je da je Haški tribunal za bivšu Jugoslaviju “estradni sud koji za cilj ima da nametne krivicu srpskom narodu”, nastavio je tokom cijelog izvještavanja iz Ukrajine, iznoseći neprovjerene tvrdnje o čemu je pisao portal Raskrinkavanje.

Glas Srpske početkom marta prošle godine, nekoliko dana nakon početka ruske agresije, objavio autorski tekst ambasadora Ruske Federacije u BiH Igora Kalabuhova sa naslovom “Istina o situaciji u Ukrajini” u kojem je između ostalog naveo:

“Osam godina traje genocid i krvavi rat protiv Donjecke i Luganske Narodne Republike (DNR i LNR), koje su proglasile nezavisnost, kao i potpuna blokada regiona. Pod ovim uslovima Ruska Federacija je bila prinuđena da reaguje: prizna nezavisnost DNR i LNR, pokrene specijalnu vojnu operaciju demilitarizacije i denacifikacije Ukrajine s ciljem zaštite civilnog stanovništva ovih republika, kao i Ruske Federacije, od vojne prijetnje koju predstavljaju zemlje NATO-a koje pokušavaju da iskoriste ukrajinsku teritoriju za stvaranje platforme za agresivne antiruske akcije. Specijalna operacija je potpuno legitimna, sprovedena u skladu sa članom 51. dijela 7. Povelje UN-a, uz saglasnost Federalne skupštine Ruske Federacije i u skladu sa zvaničnim zahtjevima rukovodstva DNR-a i LNR-a”, napisao je Kalabuhov u tekstu.

Širenje dezinformativnih i propagandnih narativa

U danima nakon početka invazije značajno je bio raširen i narativ o “denacifikaciji” Ukrajine i ukrajinske vlasti, koji je također prvi plasirao Vladimir Putin. Neki od primjera takvih tvrdnji uključuju navode o tome da unutar ukrajinske vlasti postoje nacisti, da vlada podržava nacizam i nacističke grupacije, da je nacizam široko rasprostranjen među Ukrajincima, kao i fotošopirane fotografije ukrajinskog predsjednika koji navodno promoviše nacističke simbole.

Dodatni dezinformativni i propagandni narativi govorili su o tome da Ukrajina na istoku zemlje sprovodi genocid nad ruskim stanovništvom, da NATO krši dogovore o neširenju i ugrožava Rusiju, da je zapad agresivan i da podstiče sukobe, da u Ukrajini postoje američke laboratorije biološkog oružja usmjerenog ka uništenju ruskog naroda, kao i oni od ranije poznati poput nazivanja dešavanja iz 2014. državnim udarom potpomognutim od strane Zapada, ali i predstavljanje pripajanja Krima Rusiji legitimnim činom koji je rezultat demokratske volje građana Krima.

“Pet regionalnih portala za provjeru činjenica je tokom prvih 150 dana rata u Ukrajini, od 24. februara do 25. jula 2022. godine, objavilo ukupno 313 analiza u kojima je 1.396 članaka i objava na društvenim mrežama ocijenjeno kao manipulativno ili netačno. Tek je 274 članaka i objava nakon ocjena portala za provjeru činjenica naknadno ispravljeno. U regiji su ukupno zabilježene 1.573 netačne i manipulativne tvrdnje, koje su većinom dio ruske propagande koja je našla svoj put i u zemljama jugoistočne Evrope”, navodi se u istraživanju.

Samo u Bosni i Hercegovini, fact-checking platforma Raskrinkavanje, ocijenila je 966 članaka i medijskih izvještaja o ratu i Ukrajini kao dezinformaciju, manipulisanje činjenicama ili teoriju zavjere.

“Dosta medija, anonimnih portala i legitimnih medija prenose stvari koje se objavljuju bez provjere. Neki prenose bez provjere jer prosto rade po principu copy – paste, a neki prenose zato što imaju ideologiju ili političku agendu koju nastoje da promovišu kroz svoj rad. To su uglavnom ovi mediji koji su nam se pojavili i u istraživanju iz 2019. godine, a koji uključuju u najvećoj mjeri medije iz RS, koji su blisku SNSD-u i Miloradu Dodiku i tim političkim strukturama i oni su kako su pokazala naša istraživanja u stalnoj komunikaciji sa medijima iz Srbije koji su na istoj političkoj liniji. To su recimo tabloidi poput Kurira, Aloa, Informera i sličnih”, pojašnjava urednica bh. fact-checking platforme Raskrinkavanje Tijana Cvjetićanin.

Podsjeća da je među onima koji su širili dezinformacije i manipulisali činjenicama dosta anonimnih i poluanonimnih portala koji su izrazito desničarski ili nacionalistički.

“Kao što su Srbin.info, Webtribune, Srbija Danas i sl. Imamo tu i Sputnik i on je zajedno sa RTRS-om se pokazao kao jedna od centralnih tačaka tog huba koji stalno proizvodi i širi i međusobno prenosi i pojačava vidljivost političkih dezinformacija”, kaže Cvjetićanin.

Najčešći izvor ocijenjenih članaka u tom istraživanju bili su mediji iz Srbije, a među njima je sa 33 ocjene prednjačila agencija Sputnik Srbija čiji sadržaji često dospijevaju u medije u Bosni i Hercegovini, ali se šire, kao i putem društvenih mreža.

Samo neki od primjera dezinformacija i manipulacija činjenicama čiji izvor je bila agencija Sputnik Srbija su tvrdnje da je masakr u ukrajinskom gradu Buča isceniran, da je Rusija spriječila treći svjetski rat, da ukrajinska vojska koristi bombe sa bijelim fosforom, da u Ukrajini postoje američke “biolaboratorije”, da je Ukrajina razvijala nuklearno oružje, ili da su ukrajinske snage zauzele kancelariju UN-a u Kramatorsku.

Od početka rata u Ukrajini ambasada Ruske Federacije putem svog profila na društvenoj mreži Facebook objavila je brojna saopštenja kako zvaničnih državnih institucija Rusije, tako i brojne reakcije na političke procese u BiH.

Rat u Ukrajini i nove podjele u bh. medijima

Manje od mjesec dana nakon početka invazije na Ukrajinu ruski ambasador Igor Kalabuhov je u kontekstu potencijalnog članstva BiH u NATO savezu izjavio:

“Ako ona odluči da bude članica bilo čega to je unutrašnja stvar. Ali druga stvar je naša reakcija. Na primjeru Ukrajine mi smo pokazali šta očekujemo. Ako bude prijetnja, mi ćemo reagirati. Nikakve direktne prijetnje BiH nema. To je direktna prijetnja od strane Zapada. To je poigravanje sa narodom u BiH da Rusija navodno priprema neki plan. Nemamo mi nikakvih planova. Mi ćemo reagovati analizirajući stratešku i geopolitičku situacija, i ja ne mislim čak da u nekoj fantaziji, u nekoj realnosti da BiH postane članica NATO-a. Vidimo da nema tu konsenzusa i neće biti tako lako BiH to odlučiti u ovim okolnostima”, rekao je Kalabuhov za FTV sredinom marta 2022. godine.

Ova izjava naišla je na osude brojnih predstavnika međunarodne zajednice koji su takvu izjavu mahom okarakterisali kao izravnu “prijetnju”.

Primijetno je da su mediji u Bosni i Hercegovini izvještavajući o istim dešavanjima, ovisno o tome iz kog dijela zemlje dolaze, različito izvještavali o agresiji na Ukrajinu. Mediji u Republici Srpskoj u najvećoj mjeri rusku stranu su stavljali u pozitivni kontekst, dok su mediji iz Federacije BiH rusku stranu stavljali u negativan kontekst.

„Specijalna vojna operacija“ – kvalifikacija je koju koriste mediji u Republici Srpskoj referišući se pretežno na ruske izvore. Istovremeno, mediji u Federaciji BiH rat u Ukrajini opisuju kao „agresiju na Ukrajinu“ i „rusku invaziju“, pokazala je analiza medijskih sadržaja koju je Mediacentar Sarajevo radio na samom početku ruske invazije na Ukrajinu.

U toj se analizi navodi i da su mediji iz Republike Srpske najčešće koristili eufemizme kada je riječ o određivanju karaktera rata u Ukrajini prateći odrednice koje su postavili ruski zvaničnici. S druge strane, uočljivo je da mediji iz Federacije BiH pretežno koriste termine kao što su agresija i invazija prilikom određivanja karaktera sukoba u Ukrajini, uglavnom prateći odrednice koje su prisutne u javnom mnijenju Zapada. U analizu o medijskom izvještavanju o ratu u Ukrajini u najvećim štampanim medijima u RS i FBiH, kao i u informativnim programima javnih servisa, su u obzir uzete samo odrednice koje nisu bile citirane od drugih osoba, odnosno, uzete su u obzir odrednice koje su bile navedene od novinara koji su bili autori medijskog sadržaja.

Takav način izvještavanja nastavljen je u Bosni i Hercegovini i narednih mjeseci, kada se govori o izvještavanju o Ukrajini. Iako je u odnosu na sami početak rata u Ukrajini broj medijskih sadržaja neuporedivo manji, narativi u bosanskohercegovačkim medijima ostali su isti – a pristrasnost i svrstavanje na stranu Rusije u izvještavanju medija iz Republike Srpske nepromijenjena.